Konieczność dokonywania przemian strukturalnych w spółkach kapitałowych uzależniona jest od wielu czynników. Czasami podziały bądź połączenia spółek a także ich przekształcenia są związane z realizacją modelu biznesowego i dążeniem do podbijania nowych rynków – zarówno terytorialnych jak i towarowych. Czasami jest wręcz przeciwnie – połączenie się spółek lub podział spółki to jej jedyna szansa na przetrwanie i zachowanie bytu prawnego. Niezależnie od tego jakie są przyczyny przemian strukturalnych w spółce, najważniejsze jest, aby odbywały się one zgodnie z postanowieniami kodeksu spółek handlowych. Dziś przedstawimy drugi rodzaj przekształceń w spółce – podziały spółek.
Na starcie należy wskazać, że zgodnie z dyspozycją przepisu art. 528 § 2 Kodeksu spółek handlowych spółki osobowe nie ulegają podziałowi. Wynika z tego, że jedynie spółki kapitałowe a więc spółka z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółka akcyjna mogą się podzielić. Jednakże, w odniesieniu do spółki akcyjnej pojawia się zastrzeżenie, że nie może ona ulec podziałowi, jeśli kapitał zakładowy nie został pokryty w całości. Taki problem nie pojawia się w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ponieważ pokrycie kapitału zakładowego w całości jest obowiązkiem wspólników i warunkiem koniecznym do powstania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Podziałowi nie ulegają również spółki w likwidacji, które już rozpoczęły podział majątku oraz spółki w upadłości.
W odniesieniu do rodzajów podziałów spółek możemy wyszczególnić: 1) podział przez przejęcie polegający na przeniesieniu całego majątku spółki dzielonej na inne spółki za udziały lub akcje spółki przejmującej, które obejmują wspólnicy spółki dzielonej; 2) podział przez zawiązanie nowych spółek polegający na zawiązaniu nowych spółek na które przechodzi cały majątek spółki dzielonej za udziały lub akcje nowych spółek 3) podział przez przejęcie i zawiązanie nowej spółki polegający na przeniesieniu całego majątku spółki dzielonej na istniejącą i na nowo zawiązaną spółkę lub spółki; 4) podział przez wydzielenie polegający na przeniesieniu części majątku spółki dzielonej na istniejącą spółkę lub na spółkę nowo zawiązaną.
W odniesieniu do skutków jakie wiążą się z podziałami spółek należy wskazać, jest następuje to w drodze sukcesji generalnej. Spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane powstałe w związku z podziałem wstępują z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia w prawa i obowiązki spółki dzielonej, określone w planie podziału. Co więcej, na spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane powstałe w związku z podziałem przechodzą z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia w szczególności zezwolenia, koncesje oraz ulgi, pozostające w związku z przydzielonymi jej w planie podziału składnikami majątku spółki dzielonej, a które zostały przyznane spółce dzielonej, chyba że ustawa lub decyzja o udzieleniu zezwolenia, koncesji lub ulgi stanowi inaczej. Dodatkowo, z dniem podziału bądź z dniem wydzielenia wspólnicy spółki dzielonej stają się wspólnikami spółki przejmującej wskazanej w planie podziału. Innymi słowy mówiąc, spółka przejmująca lub spółka nowo zawiązana staje się następcą prawnym spółki ulegającej podziałowi.
Jeśli chodzi o podział spółki to podobnie jak przy połączeniu możemy wyszczególnić fazę menadżerską (fazę przygotowawczą), fazę właścicielską oraz fazę rejestracji obejmującą wpis podziału spółki do rejestru. W odniesieniu do fazy menadżerskiej należy wskazać, że obejmuje ona przygotowanie planu podziału, który wymaga pisemnego uzgodnienia pomiędzy spółką dzieloną a spółką przejmującą. W przypadku podziału przez zawiązanie nowej spółki plan podziału sporządza w formie pisemnej spółka dzielona. Przepis art. 534 Kodeksu spółek handlowych określa jaka powinna być minimalna treść planu podziału. Plan podziału powinien zawierać co najmniej: 1) typ, firmę i siedzibę każdej ze spółek uczestniczących w podziale; 2) stosunek wymiany udziałów lub akcji spółki dzielonej na udziały lub akcje spółek przejmujących bądź spółek nowo zawiązanych i wysokość ewentualnych dopłat; 3) zasady dotyczące przyznania udziałów lub akcji w spółkach przejmujących lub w spółkach nowo zawiązanych; 4) dzień, od którego udziały lub akcje wymienione w pkt 3 uprawniają do uczestnictwa w zysku poszczególnych spółek przejmujących bądź spółek nowo zawiązanych; 5) prawa przyznane przez spółki przejmujące lub spółki nowo zawiązane wspólnikom oraz osobom szczególnie uprawnionym w spółce dzielonej; 6) szczególne korzyści dla członków organów spółek, a także innych osób uczestniczących w podziale, jeżeli takie zostały przyznane; 7) dokładny opis i podział składników majątku (aktywów i pasywów) oraz zezwoleń, koncesji lub ulg przypadających spółkom przejmującym lub spółkom nowo zawiązanym; 8) podział między wspólników dzielonej spółki udziałów lub akcji spółek przejmujących lub spółek nowo zawiązanych oraz zasady podziału. Kodeks spółek handlowych reguluje również co należy obowiązkowo dołączyć do planu podziału: 1) projekt uchwały o podziale; 2) projekt zmian umowy lub statutu spółki przejmującej lub projekt umowy lub statutu spółki nowo zawiązanej; 3) ustalenie wartości majątku spółki dzielonej na określony dzień w miesiącu poprzedzającym złożenie wniosku o ogłoszenie planu podziału; 4) oświadczenie zawierające informację o stanie księgowym spółki, sporządzoną dla celów podziału na dzień, o którym mowa w pkt 3, przy wykorzystaniu tych samych metod i w takim samym układzie jak ostatni bilans roczny. Na zarządach spoczywa również obowiązek sporządzenia pisemne sprawozdanie uzasadniające podział spółki, jego podstawy prawne i ekonomiczne, a zwłaszcza stosunek wymiany udziałów lub akcji oraz kryteria ich podziału.
Plan podziału powinien zostać zgłoszony do sądu rejestrowego spółki dzielonej lub spółki przejmującej, łącznie z wnioskiem o wyznaczenie biegłego rewidenta, którego zadaniem jest sporządzenie szczegółowej opinii, którą przedkłada wraz z planem podziału sądowi rejestrowemu oraz zarządom spółek uczestniczących w podziale.
Następnie rozpoczyna się faza właścicielska podziału, w której zarządy uczestniczących w podziale spółek powinny zawiadomić wspólników dwukrotnie, w odstępie nie krótszym niż dwa tygodnie, w sposób przewidziany dla zwoływania zgromadzeń wspólników lub walnych zgromadzeń, o zamiarze dokonania podziału spółki dzielonej i przeniesienia jej majątku na spółki przejmujące bądź spółki nowo zawiązane, w terminie nie później niż na sześć tygodni przed planowanym dniem powzięcia uchwały o podziale. Wspólnicy, mają prawo wglądu do planu podziału, sprawozdań finansowych i sprawozdań zarządu z działalności spółki, sprawozdań dotyczących celów, dla którego podział następuje czy opinii biegłego rewidenta. Następnie wspólnicy podejmują uchwałę w przedmiocie podziału – podział spółki wymaga uchwały zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia spółki dzielonej oraz każdej spółki przejmującej, powziętej większością trzech czwartych głosów, przedstawiających co najmniej połowę kapitału zakładowego, chyba że umowa albo statut spółki przewidują surowsze warunki.
Po podjęciu uchwały w przedmiocie podziału spółki następuje faza rejestrowa. Zarząd każdej ze spółek uczestniczących w podziale powinien zgłosić do sądu rejestrowego uchwałę o podziale spółki w celu wpisania do rejestru wzmianki o takiej uchwale ze wskazaniem, czy spółka uczestnicząca w podziale jest spółką dzieloną, spółką przejmującą, czy spółką nowo zawiązaną. Dniem podziału jest dzień, w którym spółka dzielona zostaje rozwiązana bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego czyli dzień jej wykreślenia z rejestru. Niech inaczej wygląda to w sytuacji, gdy podział następuje przez wydzielenie. Wykreślenie spółki dzielonej z rejestru następuje z urzędu, niezwłocznie po zarejestrowaniu podwyższenia kapitału zakładowego spółek przejmujących albo po zarejestrowaniu nowych spółek uczestniczących w podziale. Wpisu nowej spółki do rejestru dokonuje się na podstawie aktów organizacyjnych i uchwały wspólników tej spółki oraz uchwały zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia spółki dzielonej. Wpisu do rejestru podziału spółki przez wydzielenie dokonuje się niezwłocznie po zarejestrowaniu obniżenia kapitału zakładowego spółki dzielonej, chyba że wydzielenie następuje z kapitałów własnych spółki innych niż zakładowy. W przypadku gdy siedziby właściwych sądów rejestrowych znajdują się w różnych miejscowościach, sąd rejestrowy właściwy według siedziby spółki przejmującej lub spółki nowo zawiązanej zawiadamia z urzędu niezwłocznie sąd rejestrowy właściwy według siedziby spółki dzielonej o wyżej wymienionych wpisach. sąd rejestrowy właściwy według siedziby spółki dzielonej, po wykreśleniu tej spółki z rejestru, przekazuje z urzędu sądom rejestrowym właściwym według siedziby pozostałych spółek uczestniczących w podziale dokumenty spółki dzielonej w celu ich przechowania.
Wydzielenie nowej spółki następuje w dniu jej wpisu do rejestru. W przypadku przeniesienia części majątku spółki dzielonej na istniejącą spółkę, wydzielenie następuje w dniu wpisu do rejestru podwyższenia kapitału zakładowego spółki przejmującej (dzień wydzielenia). Co więcej, konieczne jest ogłoszenie o podziale spółki, które następuje na wniosek spółki przejmującej lub spółki nowo zawiązanej.
Reasumując, podział spółek to skomplikowana i długa procedura. Wymaga zaangażowania zarówno organu właścicielskiego, zarządu jak i sądu rejestrowego. Istnieje wiele rodzajów podziału spółek wobec czego przed dokonaniem go należy rozważyć wszelkie alternatywy oraz jej plusy i minusy.