W całym postępowaniu upadłościowym i postępowaniu po ogłoszeniu upadłości, likwidacja majątku dłużnika czyli masy upadłości to z całą pewnością najtrudniejszy moment dla upadłego. Przecież to na tym etapie majątek, który był przez niego zdobywany i budowany latami jest sprzedawany, aby zaspokoić roszczenia wierzycieli. Jednakże, jest to element konieczny i niezbędny tego postępowania, bo tylko w taki sposób może nastąpić oddłużenie upadłego wobec czego tak ważne jest, aby likwidacja masy upadłości przebiegała zgodnie z przepisami prawa upadłościowego.
Organem odpowiedzialnym za likwidację masy upadłości jest syndyk. Po ogłoszeniu upadłości niezwłocznie przystępuje on do sporządzenia spisu inwentarza i oszacowania masy upadłości oraz do sporządzenia planu likwidacyjnego. Spis inwentarza to nic innego jak wykaz wszystkich składników majątkowych upadłego. W spisie inwentarza powinny być ujęte wszystkie prawa, objęte ruchomości, nieruchomości oraz środki pieniężne zgromadzone w kasie i na rachunkach bankowych. Plan likwidacyjny zawiera natomiast proponowane sposoby sprzedaży składników majątku upadłego, w szczególności sprzedaży przedsiębiorstwa, termin sprzedaży, preliminarz wydatków oraz ekonomiczne uzasadnienie dalszego prowadzenia działalności gospodarczej. Syndyk składa sędziemu-komisarzowi spis inwentarza wraz z planem likwidacyjnym w terminie trzydziestu dni od dnia ogłoszenia upadłości. Na podstawie spisu inwentarza i innych dokumentów upadłego oraz oszacowania syndyk sporządza sprawozdanie finansowe na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości i niezwłocznie przedkłada je sędziemu-komisarzowi.
Gdy jest już ustalony skład masy upadłości syndyk przystępuje do likwidacji masy upadłości. Powinien on podejmować działania umożliwiające zakończenie likwidacji masy upadłości w terminie sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia upadłości. Termin ten wydaje się dość krótki, jednakże nałożenie go na syndyka ma na celu przyspieszenie postępowania, aby wierzyciele jak najszybciej uzyskali zaspokojenie swoich roszczeń.
Likwidacja masy upadłości dokonywana jest przez sprzedaż z wolnej ręki lub w drodze przetargu lub aukcji przedsiębiorstwa upadłego w całości lub jego zorganizowanej części, nieruchomości i ruchomości, wierzytelności oraz innych praw majątkowych wchodzących w skład masy upadłości albo przez ściągnięcie wierzytelności od dłużników upadłego i wykonanie innych jego praw majątkowych. Ustawodawca nie preferuje żadnego z powyższych sposobów likwidacji masy upadłości. Co więcej, to rada wierzycieli decyduje o sposobie likwidacji masy upadłości. Jeśli rada wierzycieli nie została powołana wówczas dokonuje tego sędzia-komisarz. Z tego też względu, w oparciu o wniosek syndyka i plan likwidacyjny, możliwe jest zarówno określenie przez radę (a w razie jej braku, sędziego-komisarza), iż wszystkie składniki będą zbywane z wolnej ręki, jak i wyznaczenie obowiązkowego przetargu lub aukcji dla wszystkich lub niektórych składników. Termin na rozpoznanie wniosku o wyrażenie zgody na określony sposób likwidacji to nie więcej niż dwa tygodnie od dnia przedstawienia wniosku przez syndyka.
Ciekawym rozwiązaniem jest zezwolenie na sprzedaż ruchomości przez syndyka z wolnej ręki, bez zezwolenia rady wierzycieli w sytuacji, gdy jest to potrzebne na zaspokojenie kosztów postępowania. Syndyk ma również takie uprawnienie w sytuacji gdy ruchomości ulegają szybkiemu zepsuciu albo wskutek opóźnienia sprzedaży straciłyby albo w skutek opóźnienia sprzedaży straciłyby znacznie na wartości albo jeśli ich przechowanie pociąga za sobą koszty zbyt wysokie w stosunku do ich wartości.
Sprzedaż dokonana w postępowaniu upadłościowym ma skutki sprzedaży egzekucyjnej. Według treści art. 879 KPC, nabycie rzeczy ruchomej (w tym statku niewpisanego do rejestru okrętowego – art. 1021 KPC) w trybie egzekucji jest nabyciem “bez żadnych obciążeń”, a więc także bez obciążenia ograniczonymi prawami rzeczowymi w postaci zastawu lub użytkowania. Dotyczy to również umów najmu lub dzierżawy, gdy ich przedmiotem jest rzecz ruchoma, przepis art. 1002 KPC bowiem odnosi się do egzekucyjnej sprzedaży nieruchomości oddanych w najem lub dzierżawę. Z tak ujętym przejściem prawa własności wiąże się zakaz podnoszenia przeciwko nabywcy zarzutów co do ważności nabycia i to zarówno opartych na naruszeniu przepisów prawa procesowego (np. że w postępowaniu brał udział komornik wyłączony z mocy ustawy), jak i prawa materialnego (np. że czynność była dotknięta wadą oświadczenia woli). Nabycie to ma zatem charakter pierwotny, jest bowiem niezależne od istnienia prawa własności po stronie egzekwowanego dłużnika i powoduje wygaśnięcie wszelkich praw obciążających sprzedaną ruchomość, w tym zastawu przymusowego przysługującego Skarbowi Państwa z tytułu należności podatkowych. Nabywca składników masy upadłości nie odpowiada za zobowiązania podatkowe upadłego, także powstałe po ogłoszeniu upadłości. Sprzedaż nieruchomości powoduje wygaśnięcie praw oraz praw i roszczeń osobistych ujawnionych przez wpis do księgi wieczystej lub zgłoszonych sędziemu-komisarzowi (w sytuacji, gdy nie zostały one ujawnione w księdze wieczystej).
Jeśli chodzi o zakres sprzedaży ustawodawca w zdecydowany sposób preferuje, aby przedsiębiorstwo upadłego zostało zbyte w całości. Odstąpienie od tej zasady jest możliwe jedynie w sytuacji, gdy sprzedaż całości przedsiębiorstwa jest niemożliwa. Wówczas powinno się dążyć do zbycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Na nabywcę przedsiębiorstwa upadłego przechodzą wszelkie koncesje, zezwolenia, licencje i ulgi, które zostały udzielone upadłemu, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej. Co jest istotne, jeśli planowana jest sprzedaż przedsiębiorstwa upadłego w całości, wówczas przy sporządzaniu spisu inwentarza i oszacowania masy upadłości ( a jeśli możliwość takiej sprzedaży ujawniła się w późniejszym etapie postępowania – wówczas odrębnie), biegły wybrany przez syndyka powinien sporządzić opis i oszacowanie przedsiębiorstwa upadłego. W opisie i oszacowaniu należy uwzględnić w szczególności przedmiot działalności przedsiębiorstwa, nieruchomości wchodzące w jego skład, ich obszar, oznaczenie księgi wieczystej lub zbioru dokumentów, one środki trwałe, stwierdzone prawa oraz obciążenia.
Umowa sprzedaży zawierana jest przez syndyka, w terminie określonym przez sędziego -komisarza, nie dłuższym niż cztery miesiące od dnia zatwierdzenia wyboru oferenta przez sędziego-komisarza.
Jak wskazano powyżej, syndyk powinien dążyć do tego, aby sprzedaż całe przedsiębiorstwo dłużnika. Dopiero gdy nie jest to możliwe powinna nastąpić sprzedaż zorganizowanej części przedsiębiorstwa upadłego, a gdy tego również nie da się osiągnąć, syndyk powinien wyprzedawać pojedyncze składniki masy upadłościowej.
Syndyk ma również możliwość dokonać likwidacji wierzytelności i praw majątkowych przysługujących upadłemu. W odniesieniu do likwidacji wierzytelności powinno to nastąpić poprzez ich zbycie albo ściągnięcie. Wybór likwidacji należy poprzedzić oceną tego, który z powyższych sposobów w lepszy sposób umożliwi zaspokojenie wierzycieli przy jednoczesnym uwzględnieniu kosztów i ryzyk niepowodzenia ściągnięcia wierzytelności upadłego.
Jeśli chodzi zaś o likwidację praw majątkowych upadłego to następuje to przez ich wykonanie lub przez ich zbycie przy czym zbycie praw majątkowych następuje przy odpowiednim zastosowaniu przepisów dotyczących zbycia przedsiębiorstwa.
Jak widać, likwidacja masy upadłości (czyli po prostu majątku upadłego) to proces dość skomplikowany. Podmiotem, który tego dokonuje jest syndyk, jednakże jest on obowiązany do współdziałania z sędzią-komisarzem i radą wierzycieli (jeśli oczywiście została powołana). Sama likwidacja może zostać przeprowadzona na wiele sposobów i dotyczyć różnego zakresu. Najważniejsze jednak, aby była wykonywana w myśl głównej dyrektywy postępowania upadłościowego tj. aby cała likwidacja prowadzona była w celu zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Likwidacja masy upadłości to jeden z ostatnich etapów postępowania upadłościowego. Po jej wykonaniu i po dokonaniu podziału sum uzyskanych poprzez likwidację majątku, następuje zaspokojenie roszczeń wierzycieli a postępowanie upadłościowe zmienia ku końcowi.