Wybór formy prawnej to jedna z kluczowych kwestii przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Niektórzy przyszli przedsiębiorcy kierują się tym, aby jak najbardziej ograniczyć koszty prowadzonej przez siebie działalności. Inny dążą do tego, aby ograniczyć ciążącą na nich odpowiedzialność. Jest też grupa, której zależy na tym, aby uprościć i odformalizować prowadzenie działalności gospodarczej – zarówno na etapie powstania jak i działania. Prawo przewiduje szereg form prowadzenia działalności gospodarczej wobec czego każdy kto planuje założyć działalność znajdzie taką, która będzie w mniejszym lub większym zakresie spełniała jego oczekiwania. Jedną z nich jest spółka cywilna. I chociaż jest to jedna z najprostszych form prowadzenia działalności gospodarczej to cieszy się ona wielką popularnością.
Na wstępie należy podkreślić że wbrew temu co mówi nazwa, spółka cywilna nie jest spółką w rozumieniu przepisów kodeksu spółek handlowych. Spółka cywilna nie posiada osobowości prawnej, zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Nie posiada również zdolności sądowej oraz zdolności procesowej. Nie może również ogłosić upadłości. Jest to stosunek zobowiązaniowy, umowa. Zgodnie z treścią przepisu art. 860 § 1 kodeksu cywilnego „przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów”. Co za tym idzie, spółka cywilna nie jest podmiotem prawa cywilnego, nie posiada statusu przedsiębiorcy – zarówno na gruncie przepisów kodeksu cywilnego jak również prawa przedsiębiorców. Spółka nie posiada również własnej firmy. Spółka cywilna nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego czy Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG). Jednocześnie warto podkreślić, że umowa spółki cywilnej powinna być stwierdzona pismem co pokazuje jak uproszczone i nie generujące zbytnich kosztów jest jej powstanie.
Jak wobec tego prowadzić działalność w formie spółki cywilnej?
Jak wskazano powyżej, spółkę cywilną tworzą wspólnicy – mogą być to zarówno osoby fizyczne, osoby prawne jak też jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Wszelkie prawa i obowiązki przysługują wspólnikom a nie spółce (ponieważ spółka nie ma osobowości prawnej). Najlepszym przykładem na ukazanie różnicy pomiędzy spółką cywilną a innymi spółkami jest to, że gdy wspólnicy spółki cywilnej mają zawrzeć dowolną umowę, to stroną umowy nie jest spółka cywilna a jej wspólnicy. W sytuacji, gdy dwóch wspólników – Pan Jan Kowalski i Pan Jan Nowak działający jako spółka cywilna Mat-Bud chcą zawrzeć umowę to stroną umowy nie jest „Mat-Bud spółka cywilna” (bo nie ma osobowości prawnej) a „Jan Kowalski działający jako wspólnik Mat-Bud spółka cywilna i Jan Nowak działający jako wspólnik Mat-Bud spółka cywilna”. Wszelkie prawa i obowiązki wynikające z tej umowy będą przysługiwać wspólnikom, a nie spółce. Co więcej, prawo przedsiębiorców podkreśla również, że to wspólnicy spółki cywilnej są przedsiębiorcami ( w zakresie prowadzonej przez siebie działalności), a nie spółka.
Jak wskazuje definicja spółki cywilnej, jej wspólnicy dążą do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Wkład wspólnika może być dowolny – zarówno pieniężny, może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw majątkowych albo może polegać na świadczeniu usług wobec spółki.
Jak wspomniano powyżej, spółka nie ma osobowości prawnej wobec czego nie ma też swojego majątku. Zwrot „majątek spółki cywilnej” to uproszczenie, ponieważ jest to po prostu majątek wszystkich wspólników, który podlega zasadom wspólności (czy też współwłasności) łącznej ( jak ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej). Podstawową cechą istniejącej między wspólnikami wspólności łącznej jest jej bezudziałowy charakter. Każdemu ze wspólników przysługują równe prawa do całego majątku. Trudno zatem w ogóle mówić o jakichkolwiek udziałach wspólników w czasie trwania spółki, tym bardziej zaś o rozporządzaniu udziałami w majątku wspólnym czy też udziałami w poszczególnych składnikach tego majątku. Wobec tego, wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. Co więcej, w czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału wspólnego majątku wspólników.
To co jest istotne dla każdej osoby prowadzącej działalność gospodarczą to odpowiedzialność za zobowiązania. I chociaż w kodeksie cywilnym zostało wskazane, że: „Za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie”, to sformułowanie to stanowi pewne uproszczenie, jest to skrót myślowy. spółka cywilna nie posiada podmiotowości prawnej, a to oznacza m.in., że nie mogą na niej ciążyć – w sensie prawnym – zobowiązania. “Zobowiązania spółki”, o których mowa w omawianym przepisie, to w istocie wspólne zobowiązania wszystkich wspólników obciążające ich na zasadzie solidarności. Solidarna odpowiedzialność wspólników oznacza, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, przy czym zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 § 1 KC). Odnosząc to do solidarnej odpowiedzialności wspólników spółki cywilnej, należy stwierdzić, że wierzyciel spółki ma wybór, jeżeli chodzi o osobę, od której będzie domagał się spełnienia świadczenia, przy czym chodzi tu zarówno o postępowanie sądowe, jak i egzekucyjne. Wierzyciel może zatem pozwać o spełnienie świadczenia wszystkich wspólników, może także poprzestać na pozwaniu kilku wspólników lub jednego z nich. Solidarność zobowiązania oznacza również, że wierzyciel może żądać od każdego ze wspólników spełnienia świadczenia w pełnej wysokości. Jednakże spełnienie świadczenia przez danego wspólnika w pełnej wysokości zwolni pozostałych z zobowiązania, zaś po stronie wspólnika, który spełnił świadczenie, powstanie roszczenie regresowe o zwrot części świadczenia przypadającego na pozostałych wspólników. Co więcej, nie ma żadnego przepisu, który nakazywałby wierzycielowi sięgnięcie w pierwszej kolejności do majątku wspólnego wspólników, a dopiero w drugiej kolejności do ich majątków osobistych.
Każdy ze wspólników jest uprawniony oraz zobowiązany do prowadzenia spraw spółki. Jeśli chodzi o sprawy, które nie przekraczają zakresu zwykłych czynności spółki to każdy wspólnik może je prowadzić bez uprzedniej uchwały, w której pozostali wspólnicy wyrażają na to zgodę. Jeżeli jednak przed zakończeniem takiej sprawy chociażby jeden z pozostałych wspólników sprzeciwi się jej prowadzeniu, potrzebna jest uchwała wspólników. A contrario, o dokonania czynności przekraczających zakres zwykłych czynności spółki konieczne jest podjęcie przez pozostałych wspólników uchwały. Uchwała taka powinna być podjęta jednogłośnie przez wszystkich wspólników Pod pojęciem prowadzenia spraw należy rozumieć dokonywanie określonych czynności w stosunku wewnętrznym np. decyzję o zmianie przedmiotu działalności, decyzję o zakupie nowego sprzętu etc. Jednocześnie, kodeks cywilny reguluje reprezentacje spółki czyli prawo do dokonywania czynności sądowych i pozasądowych w imieniu pozostałych wspólników. Czynności sądowe obejmują: sporządzanie i podpisywanie pozwów i innych pism procesowych, w tym apelacji, zażaleń, skarg kasacyjnych, reprezentację “spółki”, a raczej wszystkich wspólników na rozprawie i innych posiedzeniach sądowych, udzielanie pełnomocnictw procesowych oraz ich odwoływanie, podnoszenie zarzutów procesowych, przyjmowanie korespondencji sądowej. Natomiast w obrębie czynności pozasądowych należy wymienić: zawieranie umów w imieniu spółki, dokonywanie jednostronnych czynności prawnych, np. udzielanie i odwoływanie pełnomocnictw, podpisywanie protokołów odbioru usług czy dzieła (w razie gdy spółka jest odbiorcą usługi bądź zamawiającym przy umowie o dzieło), rozwiązywanie umów o pracę z pracownikami spółki, składanie odwołań w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego. Wskazany podział ma charakter teoretyczny i zaliczenie danej czynności do jednej bądź drugiej kategorii nie rodzi konsekwencji prawnych. Kodeks przyznaje pierwszeństwo umowie spółki bądź uchwale wspólników – to tam wspólnicy mogą uregulować sposób reprezentowania spółki. Jeśli tego nie zrobią wówczas każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw.
Jeśli chodzi o uczestnictwo wspólników w zysku generowanym przez spółkę to Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach. W razie wątpliwości wspólnik uczestniczy stratach w takim zakresie w jakim uczestniczy w zyskach.
Powyższe rozważania dotyczyły aspektu cywilnego prowadzenia działalności gospodarczej w ramach spółki cywilnej. Warto również powiedzieć kilka słów o aspektach bardziej publicznoprawnych.
Po zawarciu umowy spółki cywilnej należy złożyć deklaracje i opłacić podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC) w Urzędzie Skarbowym właściwym ze względu na siedzibę spółki (stawka podatku wynosi 0,5%, podstawę opodatkowania stanowi wartość wkładów wniesionych do majątku spółki).
Jak wskazano powyżej, spółka cywilna nie jest przedsiębiorcą, ale status przedsiębiorcy muszą posiadać wszyscy wspólnicy spółki cywilnej. Spółka cywilna sama w sobie nie podlega rejestracji w CEIDG ani w KRS. Rejestracji podlegają wspólnicy. Jeśli wspólnikami są osoby fizyczne i nie są jeszcze przedsiębiorcami, rejestrują się w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) dokonują wypełniając oddzielny wniosek o wpis na formularzu CEIDG-1. Wspólnik jest zobowiązany uzyskać wpis przed podjęciem działalności w ramach spółki.
Mimo, że spółka nie jest przedsiębiorcą to nadawany jest jej NIP i REGON. W odniesieniu do opodatkowania spółki to spółka cywilna nie jest podatnikiem podatku dochodowego. Podatek (PIT lub CIT w zależności jaki podmiot jest wspólnikiem) płaci oddzielnie każdy ze wspólników od dochodu osiągniętego ze spółki. Jednakże spółka cywilna jest podatnikiem podatku VAT.
Reasumując, spółka cywilna to niezwykle ciekawa instytucja – zarówno pod kątem czysto teoretycznym jak i praktycznym. Nieposiadająca osobowości prawnej będąca jednakże podatnikiem VATu. Niekiedy uznawana za pracodawcę, ale nigdy nie będąca przedsiębiorcą. Z całą pewnością jej plusem są łatwość w założeniu i niewielkie koszty z tym związane. Jednakże nieograniczona odpowiedzialność za zobowiązania spółki i brak subsydiarnej odpowiedzialności to bardzo duże ryzyko dla wspólników wobec czego prowadzenie działalności w ten sposób nie jest polecane, w szczególności dla działalności prowadzonej na większą skalę.