Chociaż przepisy prawa upadłościowego w przeważającej mierze regulują postępowanie upadłościowe dotyczące przedsiębiorcy, w ostatnich artykułach ustawy uregulowana została tzw. „upadłość konsumencka”. Instytucja ta z roku na rok staje się coraz popularniejsza i coraz więcej osób zaczyna ją traktować jako remedium na problemy finansowe, które ich spotkały. Postępowanie to, w porównaniu do klasycznego postępowania upadłościowego ma cechować się m.in. uproszczeniem i skróceniem co ma działać zarówno z korzyścią dla wierzyciela jak i dla dłużnika. Warto również zaznaczyć, że kwestia ta była przedmiotem ustawodawstwa unijnego, które dąży do ujednolicenia przepisów państw członkowskich w tej materii.
Postępowanie to może dotyczyć osoby fizycznej, której upadłości nie można ogłosić na podstawie części pierwszej tytułu I działu II ustawy – prawo upadłościowe. Innymi słowy mówiąc, upadłość konsumencka odnosi się do osób fizycznych niebędących: przedsiębiorcą prowadzącym działalność gospodarczą we własnym imieniu i na własny rachunek, wspólnikami spółek jawnych i partnerskich, komplementariuszami w spółkach komandytowych i komandytowo-akcyjnych, komandytariuszami i akcjonariuszami w spółce komandytowo-akcyjnej ( którzy mogą odpowiadać jak komplementariusze), a także osobami fizycznymi prowadzącymi na własny rachunek działalność zawodową – wykonującymi tzw. wolne zawody. Przepisy o upadłości konsumenckiej stosuje także wobec osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, pod warunkiem że nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej.
Postępowanie to dotyczy osoby fizycznej, która stała się niewypłacalna i dotyczyć może jedynie długów, które powstały przed ogłoszeniem upadłości. Celem postępowania jest oddłużenie niewypłacalnego dłużnika poprzez częściowe umorzenie jego długów a także zaspokojenie roszczeń jej wierzycieli.
Podobnie jak klasyczne postępowanie upadłościowe, postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości konsumenckiej również jest rozpoczynane wnioskiem. Wniosek ten może złożyć zarówno dłużnik – osoba fizyczna jak i jego wierzyciel (ten jedynie w sytuacjach opisanych w przepisach art. 8 i 9 prawa upadłościowego). Od wniosku o ogłoszenie upadłości “konsumenckiej” pobiera się opłatę podstawową w wysokości 30 zł. Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej powinien zawierać: 1. imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, adres oraz numer PESEL dłużnika, a jeżeli dłużnik nie posiada numeru PESEL – inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację; 2. NIP dłużnika, jeżeli dłużnik miał taki numer w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed dniem złożenia wniosku; 3. wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika; 4. wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie; 5. aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników; 6. spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty; 7. spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności; wskazanie wierzytelności w spisie wierzytelności spornych nie stanowi jej uznania; 8. listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych; 9. informację o osiągniętych przychodach oraz o kosztach poniesionych na swoje utrzymanie oraz osób pozostających na utrzymaniu dłużnika, w ostatnich sześciu miesiącach przed dniem złożenia wniosku; 10. informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były nieruchomości, akcje lub udziały w spółkach; 11. informację o czynnościach prawnych dokonanych przez dłużnika w ostatnich dwunastu miesiącach przed dniem złożenia wniosku, których przedmiotem były ruchomości, wierzytelności lub inne prawa, których wartość przekracza 10 000 zł; 12. oświadczenie o prawdziwości danych zawartych we wniosku.
Do postępowania stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące tradycyjnego postępowania upadłościowego, jednakże istnieją pewne odrębności. Sprawy o ogłoszenie upadłości konsumenckiej rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie jednego sędziego zawodowego podczas gdy sprawy w przedmiocie ogłoszenia upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie trzech sędziów zawodowych.
Sąd wydaje postanowienie w przedmiocie ogłoszenia upadłości w przypadku zaistnienia przesłanki upadłościowej tj. jeśli dłużnik jest niewypłacalny. O ogłoszeniu upadłości powiadamia się właściwą izbę administracji skarbowej oraz właściwy oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego a także syndyka. Syndyk zaś zawiadamia o ogłoszeniu upadłości wierzycieli. Odmiennie niż w przypadku tradycyjnego postepowania w przedmiocie ogłoszenie upadłości, w tym przypadku gdy majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa. Syndyk zwraca Skarbowi Państwa wypłacone kwoty niezwłocznie po wpływie do masy upadłości funduszów wystarczających na pokrycie kosztów postępowania.
Po ogłoszeniu upadłości następuje kolejna faza postępowania czyli spłata wierzycieli. O sposobie likwidacji masy upadłości decyduje syndyk i wybiera sposób, który umożliwia zaspokojenie wierzycieli w jak największym stopniu, z uwzględnieniem kosztów likwidacji. Jak wskazano powyżej, syndyk informuje również wierzycieli o ogłoszeniu upadłości dłużnika. Po upłynnieniu majątku upadłego oraz po upływie terminu na zgłaszanie wierzytelności przez wierzycieli syndyk składa sądowi projekt planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem. Plan spłaty wierzycieli jest następnie ustalany przez sąd. W postanowieniu o ustaleniu planu spłaty sąd: 1. wymienia wierzycieli uczestniczących w planie spłaty; 2. dokonuje podziału funduszy masy upadłości pomiędzy wierzycieli uczestniczących w planie spłaty, jeżeli w postępowaniu zgromadzono fundusze masy upadłości; 3. ustala, czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa; 4. określa, w jakim zakresie i okresie, nie dłuższym niż trzydzieści sześć miesięcy, upadły jest obowiązany spłacać zobowiązania, które w postępowaniu upadłościowym prowadzonym zgodnie z przepisami części pierwszej zostałyby uznane na liście wierzytelności, oraz jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty wierzycieli. W przypadku ustalenia, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż trzydzieści sześć miesięcy ani dłuższy niż osiemdziesiąt cztery miesiące.
W przypadku braku zgłoszeń wierzytelności i braku wierzytelności, które w postępowaniu upadłościowym prowadzonym zgodnie z przepisami części pierwszej podlegałyby z urzędu umieszczeniu na liście wierzytelności, sąd, po upływie terminu do zgłoszenia wierzytelności, wydaje postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, chyba że w toku postępowania nie zostały zaspokojone koszty tego postępowania tymczasowo pokryte przez Skarb Państwa lub inne zobowiązania masy upadłości. Jednocześnie, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli.
Reasumując, postępowanie w przedmiocie upadłości konsumenckiej może być prowadzone wobec dłużnika będącego osobą fizyczną, wobec której nie może być prowadzone tradycyjne postępowanie upadłościowe. Do samego postępowania w odpowiedni sposób znajdują zastosowanie przepisy części ogólnej prawa upadłościowego. Pewne kwestie, chociażby skład sądu zostały jednak uregulowane w sposób odmienny. W tym postępowaniu należy cały czas pamiętać o celach jakie mu przyświecają tj. o jak najpełniejszym zaspokojeniu wierzycieli dłużnika, a także o umorzeniu pozostałych zobowiązań upadłego, które nie mogą zostać przez niego spłacone. Postępowanie to jest uproszczone i skrócone tak aby osoba fizyczna, działająca nawet bez pełnomocnika, dała sobie w nim radę.